يكي از مهم ترين كاركردهاي پديده اجتماعي شهر، مناسبات اقتصادي وابسته به جامعه شهري است. در تاريخ شهرنشيني ايران در دوران اسلامي، اين مسئله در كنار نظام توليد، توزيع و مبادله بين جامعه شهري و روستايي نقش بسزايي در پويايي حيات اقتصادي ـ اجتماعي شهرهاي ايران در قرون مياني و متاخر اسلامي ايفا كرده است.
پژوهش حاضر بر اساس روش تحليل تاريخي و بهره گيري از منابع تاريخي و مطالعات اجتماعي و اقتصادي شهر، با هدف تبيين ساختار اقتصادي شهرهاي ايران در عصر صفوي نگاشته شده است. به اين منظور شهرهاي فرح آباد ساري در شمال، اصفهان در مناطق مركزي و شهر بندري بندرعباس در جنوب ايران مورد مطالعه قرار گرفته اند. معيار گزينش اين شهرها ماهيت عملكردي آنها – شامل عملكردهاي توليدي، صنعتي و صادركننده – بوده است.
نتايج اين تحقيق نشان مي دهد شهرهاي ايران عصر صفوي در دو قالب شهرهاي توسعه يافته و احداثي با پراكندگي مكاني از پيش طراحي شده در مسير تجاري ابريشم در عصر سلطنت شاه عباس اول (1038-996ق) در سه بخش شمالي، مركزي و جنوبي ايران، به توليد، توزيع و صادرات كالا اشتغال داشتند. تحليل مناسبات اقتصادي شهرهاي عصر صفوي نشان مي دهد اشكال ارائه شده در نظام مبادله بر جنبه هاي انحصارطلبي تام شاه و بهره كشي مالكانه، وابستگي شديد اقتصاد شهري به اقتصاد كشاورزي در روستاها و در نهايت شكل گيري نظام واسطه گري و خرده كالايي در شهرها تمركز داشته است.
کليدواژگان: پويايي مناسبات اقتصادي، مراكز شهري، عصر صفوي، تجارت ابريشم