گزارشی از کارگاه آموزشی مردمنگاری در قشم
۲۸ دی الی ۴ بهمن ۱۴۰۳
انجمن انسانشناسی ایران، با همکاری سازمان منطقه آزاد قشم
مقدمه
کارگاه «مردمنگاری در قشم» توسط انجمن انسانشناسی ایران با همکاری سازمان منطقه آزاد قشم از تاریخ 28/10/1403 تا 4/11/1403 به صورت حضوری در جزیره قشم، برگزار گردید. در این کارگاه دکتر جبار رحمانی و آقای سعید زاهدی حضور یافتند. در روز اول آقای دکتر دشتی زاده بواسطه تجربه های مردمنگارانه در قشم، هم در بخش آموزش و هم در بخش تجربه میدانی مشارکت داشتند که برای دانشجویان مفید بود. تمرکز این کارگاه بر شیوه مشاهده در روش مردمنگاری در میدان قرار گرفته بود.
نهادهای سیاستگذار میتواند بخشی از خلا نهادهای آموزشی را جبران کند. به همین سبب گسترش این مدل آموزش روش و بینش علوم اجتماعی در ایران عموما در کلاس ها و بطور نظری رخ داده است. آنچه که میتواند تحولی در این سنت آموزش انتزاعی و فاقد زمینه اجتماعی مشخص ایجاد کند، آموزش در موقعیت های کاربردی و عملی استو بدین معنا که آموزش مبتنی بر نیازهای نهادهای علمی یا فرهنگی از یکسو و مبتنی بر زمینه فرهنگی واقعی و در دل میدان تحقیق از سوی دیگر باشد. از این رو این کارگاه با این ایده شکل گرفته که محققان جوان را برای اهداف علمی معطوف به فرهنگ و جامعه محلی و در بستر همان جامعه اموزش دهد و این آموزش ترکیبی توامان از مهارتهای نظری و علمی برای انجام پژوهش ها خواهند بود.
در این راستا برنامه ای پنج روزه برای آموزش مردمنگاری در فضای اجتماعی و فرهنگی قشم تدوین شد. این ایده از یکسو دال بر نیاز سنجی نهادهای متولی امور فرهنگی و اجتماعی قشم است و از سوی دیگر میتواند هدفی برای تحول در نظام اموزشی در علوم اجتماعی ایران و خروج از انسداد آموزشهای صرف کلاسی بدون ورود به میدان عملی جامعه ایرانی باشد. کارگاه مردمنگاری در قشم، معطوف به فرهنگ محلی و نیازهای توسعه ای نهادهای سیاستگذار طراحی شده بود. از این منظر این کارگاه در نوع خود، میتواند بیانگر سنتی جدید در آموزش مردمنگاری در ایران باشد، در شرایطی که دانشگاه هایی که رشته مردمشناسی را دارند، فاقد آموزشهای میدانی و عملی هستند و از سوی دیگر نهادهای متولی امور پژوهش های مردمنگارانه نیز بر همکاری با متخصصان و صاحبان تجربه تاکید دارند. در این میانه تناقض فقدان آموزش مفید عملی و نیاز پژوهشگر حرفه ای، این نوع کارگاه های زمینه مند، معطوف به هدف و مبتنی بر نیازهای از آموزش در علوم اجتماعی ایران میتواند برای آینده این رشته ها بسیار مفید و موثر باشد.
ویژگیهای کارگاه مردمنگاری در قشم که آن را میتواند از روندهای رایج در کارگاه آموزشی مردمنگاری در ایران متمایز کند عبارتند از:
- میان رشتهای بودن کارگاه: افراد شرکتکننده از رشتههای گوناگون بودند، وجه مشترک همه آنها یا دغدغه مندی رشته ای نسبت به مطالعات قشم بود یا آنکه آنها افرادی علاقه مند به قشم با تجربه های زیسته فعالیت های فرهنگی در قشم بودند. این تنوع رشته ای در عین علاقه مندی به مطالعات فرهنگ قشم، موجب میشد که دانش و بینش های علمی مختلف آنها در زمینه خودشان به گروه در نوشتن گزارشات و مشاهدات متفاوت کمک کند. در این کارگاه از رشته های علوم اجتماعی، روانشناسی، هنر، شهرسازی، معماری و … مشارکت داشتند.
- عملی بودن کارگاه: زمینهمندی کارگاه در میدانی واقعی برای بخش عملی آموزشها خصیصه دیگر این کارگاه بود. اینکه افراد در جزیره قشم با تمرکز بر شهر لافت بخش های عملی آموزشهای مردمنگاری را تجربه میکردند. این میدان متمایز شههر لافت، همزمان دو خصیصه داشت، اینکه به سبب ناشناخته بودن برای برخی از شرکتکنندهها در عین حال به واسطه فرهنگ مشترک و زبان مشترک قابل دسترسی برای آنها فضایی مناسب برای مطالعات کوتاه مدت بود، ضمن آنکه شرکت کنندگانی که از جزیره قشم در این کارگاه حضوور داشتند، نقش تسهیل گر برای ارتباط گرفتن با مردم محلی را ایفا می کردند.
- ترکیبی از نیروهای متخصص بومی و غیر بومی: در این کارگاه دو گروه شرکتکننده وجود داشت، برخی از شرکتکنندهها از بومی منطقه قشم و استان هرمزگان بودند و برخی دیگر افرادی غیر بومی از سایر شهرهای ایران (تهران، مشهد، قزوین، شیراز، اصفهان و…)بودند.
- آموزش تیمی: در کل این کارگاه افراد اطلاعات به دست آمده از میدان را با همدیگر به اشتراک میگذاشتنند و در حین مسیر به همدیگر در به دست آوردن اطلاعات جدید و دستهبندی اطلاعات کمک میکردند. منطق تیمی فضایی بود برای به اشتراک گذاری داده ها و تجربه ها برای رفع خطاهای روشی و اشتباهات در گردآوری داده یا تفسیر آنها. به همین سبب تیمی بودن آموزش و تمرین عملی در میدان در محتوای کارگاه بسیار مهم بود.
روند برگزاری کارگاهها
بر این اساس الگوی زیر در ایام کارگاه برنامه ریزی شد:
این کارگاه برای سه مرحله طراحی شد:
مرحله اول: آموزش های مقدماتی در تهران
مرحله دوم: آموزش های بینش و روش در قشم
مرحله سوم: تنظیم و ارسال گزارش میدانی
مرحله اول: ۲۵ دیماه در تهران
یک روزه
۲ ساعت |
مباحث مقدماتی درباره کلیت روش و معرفی منابع لازم برای مطالعه پیشینی در دوره اصلی کارگاه | محل برگزاری در تهران. پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و تمدنی
(مشارکت کنندگانی که از شهرهای دیگر بودند به صورت آن لاین شرکت کردند. ) |
مرحله دوم:
۲۹ دیماه الی ۴ بهمن ماه در جزیره قشم
روز اول | کلاس آموزشی
مهارتهای مشاهده و تجربه حسی و یادداشت میدانی
۹-۱۲ |
تجربه میدان
با محوریت مشاهده و ادراک حسی
۱۴-۱۸ |
جلسه گفتگوی جمعی
با تکیه بر داده ها و تجربه های روشی میدان
۱۹-۲۲ |
روز دوم | کلاس آموزشی
مهارتهای گفتگو و مصاحبه
۹-۱۲ |
تجربه میدان
گفتگو و مصاحبه با کنشگران در میدان
۱۴-۱۸ |
جلسه گفتگوی جمعی
با تکیه بر داده ها و تجربه های روشی میدان
۱۹-۲۲ |
روز سوم | کلاس آموزشی
مساله نقشه، نمودار و عکس و فیلم؛ ابزار گردآوری و ثبت اطلاعات
۹-۱۲ |
تجربه میدان
تهیه نقشه، نمودار، عکس و فیلم از میدان
۱۴-۱۸ |
جلسه گفتگوی جمعی
با تکیه بر داده ها و تجربه های روشی میدان
۱۹-۲۲ |
روز چهارم | کلاس آموزشی
مشاهده مشارکتی و حضور علمی در تجربه های میدان
۹-۱۲ |
تجربه میدان
تجربه عملی مشاهده مشارکتی در میدان
۱۴-۱۸ |
جلسه گفتگوی جمعی
با تکیه بر داده ها و تجربه های روشی میدان
۱۹-۲۲ |
روز پنجم | کلاس آموزشی
گزارش نویسی و مقدمات آن
۹-۱۲ |
تجربه میدان
بازاندیشی در یادداشت ها و داده های ثبت شده
۱۴-۱۸ |
جلسه گفتگوی جمعی
با تکیه بر داده ها و تجربه های روشی میدان
۱۹-۲۲ |
مرحله سوم: تدوین گزارش میدانی ؛ پس از بازگشت از میدان
مرحله سوم کارگاه بر عهده شرکتکنندهها خواهد بود و آنان موظف هستند ظرف یک هفته برای دبیر علمی این کارگاه گزارشهای خود را ارسال کنند.
گفتگوی پایانی
کارگاههایی مرتبط به روش پژوهش که به صورت عملی برگزار میشوند بسیار کم هستند. حداقل باید گفت در رشته انسانشناسی، هرچند که بسیار مورد نیاز محققان جوان است برگزاری کارگاهها به این سبک تقریباً نزدیک به صفر است. کارگاههای عملی، محققان جوانتر را برای ورود به میدانها آماده میکنند و استرس اولیه محققان را به سبب تجربه عملی روش کمتر میکنند. از جانب دیگری این کارگاهها موجب میشوند محققان با چالشها به شیوه عملیتری مواجه شوند و به سبب آن دیگر درباره میدان و چالشهایی که ممکن است مواجه شوند خیالپردازی نکنند بلکه از نزدیک با تجربهای نزدیکتر به میدان آشنا شوند. بنابراین برگزاری کارگاههای عملی محققان پختهتری را به جامعه معرفی میکند.
کارگاه مردمنگاری قشم در کنار مزایایی که خود کارگاه عملی داشت، موجب ایجاد شبکهای از روابط محققهای جوان شد و این قضیه به آنان در تحقیقات بعدی کمک خواهد کرد. از جانب دیگری محققین جوان در این کارگاه باهم دیگر همکاری میکردند و کارگاه عملی زمین تمرینی شد برای همکاری تیمی و گفتگوی اعضا درباره دادههای میدان و تحقیقات خود. کارگاههای عملی فواید بسیار دیگری را نیز برای محققان جوان دارند و میتوان این شیوه از کارگاهها را نیازی برای تربیت محققین دانست. به سبب برگزاری این کارگاهها مسلماً تحقیقات بهتری نیز صورت میگیرند.
باید از همه مردم مهربان شهر لافت، امام جمعه محترم و شهردار عزیز لافت، تشکر کرد. مردمانی که در ایام این کارگاه مهربانانه ما را پذیرفتند و برای فهم فرهنگ غنی خودشان به ما کمک کردند و همچون معلمی دلسوز برای فهم بهتر آن فرهنگ ، محققان را اموزش میدادند. همچنین از سازمان مناطق آزاد قشم، بویژه آقای دکتر راموز برای حمایت از این کار و همراهی در برخی جلسات آموزشی ان نیز سپاسگذاریم. همچنین از خانم بهاره صفرنیا که هماهنگی های اجرایی این کارگاه را بر عهده داشتند و مهربانانه تجربه ها و دانش خودشان از فرهنگ محلی را در اختیار محققان قرار میدادند.